Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w nowej odsłonie?
Głównym celem planowanej nowelizacji ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych autorstwa Ministerstwa Sprawiedliwości jest zapobieganie nieprawidłowościom w tym obszarze. Z najnowszego projektu wynika, że cel ma zostać zrealizowany m.in. poprzez zróżnicowanie sposobu dochodzenia odpowiedzialności podmiotów zbiorowych poprzez uzależnienie go od wielkości danego podmiotu, a także ograniczenie konieczności uprzedniego uzyskania prejudykatu dla potrzeb wszczęcia dochodzenia odpowiedzialności wobec podmiotu zbiorowego.
Prace nad projektem nowelizacji ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary trwają od kilku miesięcy. Wspomniana ustawa weszła w życie w 2002 r., ale na przestrzeni ostatnich 20 lat nie była zbyt często stosowana. Z danych przytaczanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości wynika, że rocznie prowadzonych jest zaledwie kilka lub co najwyżej kilkanaście postępowań zmierzających do wymierzenia odpowiedzialności podmiotom zbiorowym na podstawie dotychczasowych przepisów ustawy. W 2018 r. przeprowadzono ich 15, w 2019 r. – 6, zaś w 2020 r. – tylko 4.
Niskie grzywny w Polsce
Grzywny orzekane w takich postępowaniach rzadko przekraczają 1000 zł. Do 2019 r. najwyższa kara orzeczona wobec podmiotu wyniosła zaledwie 12 tys. zł, a w 2020 r. – 70 tys. zł. W 2021 r. najwyższa grzywna to z kolei 50 tys. zł. Tymczasem w innych krajach kary orzekane za podobne przestępstwa są wielokrotnie wyższe. Dla przykładu, w USA rekordowa grzywna wyniosła aż 12 mld dolarów!
Zdaniem Ministerstwa Sprawiedliwości tak rzadkie i niewielkie kary grzywny orzekane wobec podmiotów zbiorowych w Polsce wynikają z niedoskonałych przepisów. W szczególności istotne znaczenie ma tu okoliczność, że ich obecne brzmienie umożliwia pociąganie do odpowiedzialności podmioty zbiorowe m.in. dopiero po uzyskaniu tzw. prejudykatu, a więc po prawomocnym zakończeniu postępowania karnego lub karnego skarbowego wobec osoby fizycznej, która reprezentując podmiot zbiorowy (lub będąc jego pracownikiem), popełniła czyn zabroniony, pozostający w bezpośrednim związku z działalnością podmiotu zbiorowego. Przy czym, aby mowa była o prejudykacie, postępowanie takie musi zostać zakończone: wyrokiem skazującym, warunkowo umarzającym postępowanie karne lub karne skarbowe albo też zezwoleniem na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności lub orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko takiej osobie postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy.
Chcąc zmienić dotychczasowy trend, Ministerstwo Sprawiedliwości postanowiło znowelizować przepisy ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny pod groźbą kary. Najnowszą (drugą) wersję projektu noweli Ministerstwo Sprawiedliwości opublikowało na stronie Rządowego Centrum Legislacji 17 listopada 2022 r.
Szybsza odpowiedzialność dużych podmiotów
Wspomniany projekt co do zasady różnicuje sposób dochodzenia odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, uzależniając go od wielkości danego podmiotu. Wyodrębniona została mianowicie kategoria podmiotów dużych, tj. takich, które zatrudniają więcej niż 500 pracowników albo osiągają obrót roczny przekraczający równowartość 100 mln euro. W stosunku do nich ma znaleźć zastosowanie zasada, w myśl której odpowiedzialność wobec podmiotu zbiorowego – w oparciu o omawianą, znowelizowaną ustawę – będzie mogła być dochodzona bez konieczności uprzedniego uzyskania prejudykatu. Postępowanie w takiej sytuacji będzie mogło toczyć się równolegle (dwutorowo), tj. w stosunku do osoby fizycznej oraz przeciwko podmiotowi zbiorowemu. W tym ostatnim przypadku istotne będzie wykazanie, czy rozpatrywany czyn zabroniony rzeczywiście bezpośrednio wiązał się z działalnością tego podmiotu zbiorowego, a także czy przyniósł mu (lub mógł przynieść) korzyść majątkową lub niemajątkową. Przy czym, jeśli czyn zostanie popełniony przez organ podmiotu zbiorowego, istotne będzie jedynie to, czy jego działanie (lub zaniechanie) wyczerpało znamiona czynu zabronionego i pozostaje w bezpośrednim związku z prowadzoną przez dany podmiot zbiorowy działalnością. Bez znaczenia będzie np. to, czy organ działał umyślnie, czy nie i czy podmiot zbiorowy odniósł (lub mógł odnieść) wskutek tego jakąkolwiek korzyść.
W najbliższym czasie przesłanki odpowiedzialności podmiotów zbiorowych mogą ulec radykalnemu zaostrzeniu. Projekt nowelizacji przepisów różnicuje katalog sankcji w zależności od wielkości podmiotu zbiorowego. Najsurowsze konsekwencje będą grozić podmiotom zatrudniającym więcej niż 500 pracowników albo osiągającym obrót roczny przekraczający równowartość 100 mln euro. Takie firmy powinny wprowadzić standard w zakresie tzw. criminal compliance, który wspomoże proces wewnętrznej kontroli, zapobieganie występowaniu naruszeń prawa, a także wykazanie faktu zachowania należytej staranności przez podatnika.
W przypadku naruszeń dokonywanych nie przez organy, ale przez osoby fizyczne dla uruchomienia odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego wystarczające będzie wykazanie braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, która dopuściła się popełnienia czynu zabronionego, lub braku takiej staranności w nadzorze nad tą osobą. Zmianę idącą w kierunku zniesienia wymogu uzyskania prejudykatu przedstawiciele Ministerstwa Sprawiedliwości uzasadniają tym, że zazwyczaj postępowanie dowodowe prowadzone w stosunku do osoby fizycznej trwa długo, niekiedy całymi latami. W tym okresie istotne dowody, mogące mieć znaczenie dla ewentualnej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, często ulegają rozmyciu lub zniszczeniu i po latach trudno jest na ich podstawie ustalić istotne okoliczności sprawy. Natomiast objęcie zniesienia obowiązku uprzedniego uzyskania prejudykatu na razie tylko w odniesieniu do dużych podmiotów tłumaczone jest tym, że tego rodzaju przedsiębiorstwa są w stanie zapewnić środki na stworzenie instrumentarium, wprowadzającego podwyższone standardy staranności, zmierzające do unikania popełniania naruszeń przez osoby działające w ich imieniu lub przez swoich pracowników.
Katalog czynów zabronionych dochodzonych bez konieczności uzyskania prejudykatu
W odniesieniu do podmiotów innych niż duże, a więc takich, które zatrudniają do 500 pracowników i osiągają roczny obrót nie większy niż 100 mln euro nadal – co do zasady – konieczne będzie uprzednie uzyskanie prejudykatu. Dotychczas jedynym wyjątkiem od tego wymogu były przestępstwa popełniane przeciwko środowisku. Nowelizacja proponuje poszerzenie zakresu wyjątków i utworzenie katalogu czynów zabronionych, w odniesieniu do których przy dochodzeniu odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego nie będzie niezbędne uprzednie uzyskanie prejudykatu bez względu na wielkość podmiotu zbiorowego.
Zróżnicowane kary
Projekt nowelizacji różnicuje katalog sankcji w zależności od wielkości podmiotu zbiorowego. Kary przewidziane dla małych podmiotów zbiorowych będą mieścić się w przedziale od 10 tys. zł do 5 mln zł, zaś dla dużych przedział ten będzie obejmował kary od 10 tys. zł do 30 mln zł albo karę do wysokości 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym doszło do popełnienia czynu zabronionego.
Wydłużenie terminu przedawnienia
Projekt wydłuża dotychczasowy termin przedawnienia o 5 lat. Po wejściu w życie nowelizacji ma on wynosić 15 lat.
Zniesienie ograniczenia ryzyka ponoszenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego
W myśl zapisów projektowanej nowelizacji podmioty zbiorowe nie będą mogły już uniknąć odpowiedzialności poprzez połączenie, podział, przekształcenie lub sprzedaż podmiotu. Nowelizacja przewiduje bowiem w takich przypadkach transfer odpowiedzialności na nowopowstały podmiot lub nabywcę podmiotu.
Najlepszy sposób na mitygowanie ryzyka odpowiedzialności – sprawny compliance
W świetle projektowanych przepisów sposobem na ograniczenie ryzyka poniesienia odpowiedzialności karnej przez podmiot zbiorowy nadal będzie system compliance. Za jego pomocą podmiot zbiorowy może być w stanie wykazać, że dochował należytej staranności. W skład systemu compliance powinny wchodzić procedury, których celem jest wdrożenie odpowiedniego mechanizmu zapobiegania naruszeniom, wczesnego ich identyfikowania, gdyby do nich doszło oraz ich sprawnego zgłaszania. Zapisy zawarte w projekcie noweli dopuszczają ponadto możliwość nawet całkowitego zwolnienia z odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, jeśli ten zawiadomi prokuratora o popełnieniu czynu zabronionego i przekaże mu wszystkie jego istotne okoliczności.
Oznacza to więc, że nawet w sytuacji, w której dojdzie do zaistnienia nieprawidłowości, podmiot zbiorowy będzie mógł uniknąć pociągnięcia do odpowiedzialności, jeśli skutecznie wykaże, że wszystkie organy i osoby uprawnione do działania w jego imieniu (lub w jego interesie) zachowały należytą staranność wymaganą w danych okolicznościach w organizacji działalności tego podmiotu oraz w nadzorze nad tą działalnością. W tym sensie ciężar dowodu, że taka staranność została zachowana przez podmiot zbiorowy, będzie ciążył na tym podmiocie. Wdrożenie właściwie działającego systemu compliance (a w szczególności criminal compliance) przynajmniej przez duże podmioty będzie więc nieuniknione. W przekazach medialnych poświęconych planowanej nowelizacji ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych Ministerstwo Sprawiedliwości nie ukrywa, że jej głównym celem ma być prewencja. Tę można zaś osiągnąć przez wprowadzenie takich procedur, które umożliwią wczesne identyfikowanie podejrzanych lub niepożądanych zachowań i zapobieganie im.
Zwolnienie z odpowiedzialności nabywcy podmiotu zbiorowego
Bazując na projekcie noweli, można wskazać, że nabywca podmiotu zbiorowego będzie mógł uchylić się od ewentualnej odpowiedzialności wynikającej z ustawy w odniesieniu do działalności nabywanego podmiotu, gdy skutecznie wykaże, że dochował należytej staranności, a mimo to nie mógł wejść w posiadanie wiedzy o popełnieniu czynu zabronionego, który stanowiłby przesłankę do dochodzenia odpowiedzialności. W tym kontekście niezastąpionym narzędziem, które może świadczyć o spełnieniu tego warunku, może być np. przeprowadzenie due diligence, mającego na celu ewentualne wykrycie możliwości popełnienia czynów zabronionych przez organy lub przez pracowników nabywanego podmiotu.
Ostatni moment na zmiany?
Treść ostatniego projektu nowelizacji ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wskazuje, że w najbliższym czasie przesłanki tej odpowiedzialności mogą ulec radykalnemu zaostrzeniu. Jednocześnie, skupiając się w projekcie noweli głównie na dużych podmiotach, projektodawca zachęca je do wprowadzenia u siebie minimalnego standardu tzw. criminal compliance. Jeśli do tej pory była to dziedzina zaniedbana w przedsiębiorstwie, zbliża się ostatni moment, by ten stan rzeczy zmienić. Tym bardziej, że faktycznie może być to narzędzie w znacznym stopniu wspomagające proces wewnętrznej kontroli, umożliwiające skuteczne zapobieganie występowaniu naruszeń prawa, a z drugiej strony – podstawowy argument, który pomoże podmiotowi zbiorowemu wykazać fakt zachowania należytej staranności, co w konsekwencji może dać mu szansę na uniknięcie poniesienia dotkliwej odpowiedzialności finansowej za zaistniałe nieprawidłowości.
Omawiany projekt ustawy przewiduje, że nowe przepisy mają zacząć obowiązywać po upływie 6 miesięcy od ich ogłoszenia. Oznacza to, że projektodawca zamierza dać podatnikom więcej czasu na przygotowanie się do zmian, ponieważ poprzedni projekt przewidywał 3-miesięczne vacatio legis.
Autor: Małgorzata Sobońska-Szylińska, adwokat, MBA